Ocuviri Llaqtapi Etnomatematica (Perú)

KAY RURAYNIYKU

ÑUQAYKU RURARIMUYKU CHECACUPE LLAQTAMANTA, LLAPA T´USQIMUSQAYKUTA, AQNATA KAY LLAQTAQ KAUSAYNINTA YACHARINANCHISPAQ

Ñawpariynin

Nuqayku kay llank"asqaykuta riqsirichisaykiku kay checacupi ocuviri llaqtamata llank"amusqaykumanta imaymana rurayninkuta ñawpaq rurasqankuta hinallataq chay qhipa watakuna rurasqankuta Llapan yachayninkuta nuqayku uqarimuyku checacupi kaqllataq ocuviri llaqtamantapas kuskata huñurispa kawsayninkuta chayllacha kanman llipin pallarimusqayku sichus pisipamuyku chayqa pampachaykuwayku .

AÑAY

AÑANCHAKUY

nuqayku anchata añanchakuyku ñuwpaqtaqa llapan apukunaman imaraykuchus apunchiskuna sumaqta qawariwanchis ima ruwayninchispipas yanapariwanku chaymantapas mama taytaykuta añanchakullaykutaq imaraykuchus ñawpaqman purinaykupaq paykunapas yanapallawankutaq kay yachay atipayniykupi chaymantapas yachachik wiliantapas añanchakuyku imaraykuchus yachayniykupi sasachakuyniykupipas anchata yanapariwanku hinaspapas astawan ñawpa ruwaykunata riqsirichiwanku qipaman allin runa kanaykupaq.

añay

Checacupe Llaqtamanta

Paqriynin, kawsayninpawan checacupe laqtaq.

Ñawpa checacupe runakunas cazadores recolectores nisqa kankuman karqan, wakintaqmi nillankutaq qanchi suyupiqa tarikunman karqan lauriquchakuna, wakintaq nillankuataq wari, chavin. Tiahuanaco runakunamansi rikch´akunkuman karqan.

Checakupe llaqtaqa kamarisqa karan qolla runakunaq ch´iqiriyninpi,chay raykun apan aymara sutikunata, ch´eqa-kupe, lluq´i paña ninantan nin kay sutiqa, imanaqtintaq kay sutitari apanman karqan, imaraykuchus willcamayu tarikun pañanpi, pitumarca mayutaq tarikun lluq´inpi,

Checakupiqa qanchi suyuq wawanpunin karan, inka suyun wawachakapuq checacupe llaqtataqa,

Checacupe llaqtaqa tarikun qanchi suyupi, kay llaqtaq llaqtamasinkunan kachkan:

• Norte cusipata llaqta

• Este pitumarca llaqta, carani llaqtapawan

• Sur sicuani, san pablo, combapata llaqtakunapawan

• Oeste acopia, pumacanchi llaqtakunapawan

Checacupe llaqtaqa tarikun 3365 m.s.n.m. colluma aylluntaqmi tarikuchkan 5000

• patapiraq, llapa hallpantaqmi 400km kachkan. Kay llaqtantaqa iskay mayun pasachkan

• Willcamayu

• Pitumarca mayu

Checacupe llaqtapiqa imaymanan kan uywakuna

• Wallatakuna.

• Ujakuna

• paccchakuna,

• Llamakuna

• wicuñakuna,

• parihuanakuna

• Wallatakuna

• Kunturkuna

• Urpikuna

• Wakin phalaq uywakunapawan Waytakunamanta

• Eucaliptu

• Capulí

• Durasnokuna

• Mansanokuna

• Salqa mallkikuna

• Imaymana t´ikakuna

• Q´achu

• Hampikuna Ocuviri ayllu

Ocuviri aylluqa checacupeq uqkaq ayllunmi .

tarikun 3 484 msnm. Jucuiri alluwan kuchka tarikun, chay aylluwan kawsanku huq sunqu hinalla, ayllu pura yanaparinakuspa.kaqtinña, mana kaqtinña.kuchkalla.

ocuviri aylluqa manan checacupemanchu perteneciyta munan imaraykuchus, checacupimanta karupiraq cachkan, aswanmi combapata llaqtaman wawachakuyta munan.

PACHAQ RAKIKUYNIN

• Ñawpa pacha.

• Kunan pacha.

• Qhipa pacha.

CHEQAKUPIQ llAQTAQ PALLAYNINKUNA

Ocuviri aylluq pallayninkunapis kaq iguallataqmi cheqakupiq pallayninkunawanqa hinallataq cheqakupiq llipin ayllunkuna kaq hiinallataqmi ñawpaq unay watakunaqa mana pallaykunaqa kaqchu chay p´achakunapiqa aswampis qhepa watakunamanñan chay pallaykunaqa richkurimun imaymana p´achakunapi aswantaq chey pallayniyuq , tikasapa p´achakunataq churakunqu maqt´akuna , sipaskuna ima hinallataq chaywanqa churakunku carnaval killakunapi kaqllataq ima tusuykunapas kan chaylla manan wakin p"unchaykunaqa chay p´achawanqa churakunkuchu .

Hinallataqmi sarge tusuy pachapis ñawpaqqa mana hunan hina pachachu kallarantaq aswanpin hunan huq hina pallayniyuq kapun . manañan kaq kulurñachu.

Rikusqanchis hinapik huq hina ñawpa chay sarge pachaqa kaqllataq wakin pachakunapas kaqllataq .

Hinallataq kay pachaqa mana ñawpaq pachahinañachu aswanpik pallayniyukunaqña

Kaqllataq tikakunayuq imaña . IMA

Mama taqakuna

Ñawpa runakunaqa chay pallaykunataqa rikhuruchiranku pachakunaman churanankupaqqa ayllunkuman hina kaqllataq kawsayninkuman hina , kaqllataq ima uywankucha kan hinaman chay pallaykunataqa churanku , pullirakunan , lliqllakunaman , unkhuñakunamanpik ., kaqllataq chay punchukunamanpis imamana pallaykunata churanku .

Hinallataqmi kay unkhuñakunatapas rikusqanchis hina imaymana kulurkunapi ruranku mana huq kulurllapichu ruranku chay unkhuñakunapiqa imaymama pallayniyuqtan ruranku kaqllataqmi wakinqa rurachikunku sutiyuqta ima o llaqtankuq sutiyuqtapis munasqankuman hina sapanka

Kaqllataqmi kay ch´ullukunapipas imaymana pallayniyuq wakinmi t"ikakunayuq wankin kukus kuschayuq hinallataqmi chay huchkupi rikurikun imaymana figura geométrica nisqakuna chaypi rikusunma muyukunapi wask"akunapi imaymanapi

Hinallataqmi chay artesanía ruraq mamakuna rurallankutaq chalinakunata chaymanta celular nisqapaqpis celular waqaychanakunata kaqllataq chaypipas rikurikullantaq imamana pallaychakuna aswantaqa ashkha t"ikachayukunayuqta ruranku aswan munaycha rikurikunanpaq .

Kay monterakunañataqmi chay chekakupiqa hinallataq lipin ayllukunantinpis q"asa monterachapuni puka cintachayuy hawpichanpitaq q"elluchayuq , kaqllataq chay monterapas ñawpaqqa yana kulurlla kallarantaq mana ima cintallayuq aqna yana puruchalla . chay yana monterawanqa churakunku ñawpa tusuykunata tusunku chayllañan .

Hinallataq chu"spakunatapas rurallankutaq imaymana pallayniyuqta chaymantapas maki p"istunakunatapas rurallankutaq pisi pallayllayuqta mana uña p"achanakunataqa askha pallayta rurayta atinkumanchu .

Kaqllataq chay chilikukunatapas imaymana pallayniyuqta rurallankutaq , hinallataq chaypi rikukullantaq figuras geométricas nisqakuna rikurikullantaq .

Matemática huhupi ruwayniykupi ukuveri aylluykumanta

Haqay unay pacha tiempukunapiqa ñawpaq awichunchiskuna machulanchiskunaqa imaymana ruwayta yacharqanqu yupaykunapi tupuykunapi imaymana ruwaykunata matematica huhupi utilizarqanku sapa p"unchaw kawsayninkupi uywanku yupayta chay uywankutaqa yuparqanku rumichakuna iskay iskay masamanta wakata owihata llamata paquchata quwita khuchita chay tukuy uywankuta yuparqanqu rumichawan kama yuparqanku

WASI RUWAYMANTA ucuveri ayllupiqa utilizallankutaq wasi ruwaykunapi chay wasi ruwaypiqa lugitud nisqata chaymantapas midillarqankutaq makiwan chakiwa makiwanqa riqrapi riqraqa valen iskay mitro nisqata chayway simetacion hatarichinankupaq tupurqanqu hinallataq varawampas waraqa valen huq metro nisqata chaywanmi tupullarqankutaq tupullarqakutaq wasikunapa punkunta ima tupurqanku kuarta nisqawantaq ventanakunata alacenakunata punkukunatapas chaykunata tupurqaku chaymantapas pulgadata utilizarqanku chaykunawan midirqanku matemática uhupi

ARTISANIA HUHUPI awaykunata tijiykunata pallaykunata yacharqanku chaytaqa tupurqallankutaq warapi kuartapi hinallataq chaytaqa awarqanku tullu rikiwan chay tullu rikiqa huk kuartan tupun chaymantaq huk tuquru nisqa sutiyuq kallantaq chaytaq medillantaq huk varata mana chayllachu callantaq menipas chaymi medin varallatataq chaykunawanmi ukuveri ayllupiqa awarqanku ñawpa awichukuna

CHAQRA TUPUY:ucuveri aylluykupiqa chaqrata tupurqallankutaq wasqawan chay wasqan midirqan pisqa riqrata mitrunpitaq iskay chunka metrota medirqan chaywanmi medirqanku chaqrankuta ima rakinakurqanku o tupachinakurqanku mana chayllawanchu chalqaywanpas tupullarqankuta chay chalqayninkuqa tupun iskay metrutan chay tupuykunawanmi chaq rakuta tupurqanku mihuy ruwanankupaqpas kaqllataqmi utilisarqanku mastaqa chalqayta papa tarpunankupaq wachuta wachurqanku huk thaskiyta valentaqmi huk metrota ,sara tarpunankupaqtaq igualta huk thaskillataq hawaspaqtaq midio thaskiy valentaqmi medio metro arvejas tarpunankupaqtaq igualllataqrikin.

PUNKU TUPUY punkukunatapas chay aylluykupiqa tupullarqankutaq riqrawa brasadawan cuartawan thaskiywan iman tupurqanku k"aspikunatapas wasi ruwanamkupaq tabla ruwanankupaq punku ruwanankupaq ventana ruwanakupaq ima

Aqllaykuna o t"aqaykuna cujuntokunata o operaciones covenadaskunata

• cojuntukuna:

Cojunto: T"aqakuna

Unión = huñuy, huñunay, huñuchay

Intersección = t´aqay, taqapay

Diferencia = asqhayachiy

• UNION (HUÑUY)

• Huq rakimaman haykun pachaq qucha aha.

• Huk rakiman haykullantaq tawa mak"as aha.

• Chuño ruwanankupaqa huk t"aqa papa aqllasqa.

• Ucuveri runakuna llankanku chayqa iskay maqas ahan aypan .

• Faenakunapi lapallanku huntu mihunku.

• Sichus cortanku hawasta utaq pastuta chayqa montunankun.

• INTERSECCIÓN uywa t"aqay

• Uywakunataqa t"aqarqanku según rasanmanta urqunta qama chinantakama owihata kara negrontakama quwitapas hatuchaqninta sapaqman qullunta ima.

• Tardin puñunanpaq chitakunata t"aqarqanku sapaqman kuidanankupaq.

• Hinallataq papata hasp"ispa munturqanku chaymantataq cargarqanku llamakunapi wasinkuman.

• Sapa huñunakuy qaqtin qawarinchis askha t"aqa runakunat chharquta.

• DIFERENCIA mihuy t"aqay

• Sapanka mikuykunaq waqaycharqanku paykunaq taqinkuman sapanka t"aqa mihuykunata.

• Cumunero runakuna t"aqaranku uña chitakunata puñupayanankupaq .

• Sapanka mihuykunapa qarqan t"aqin imaymana taqii.

• Chaypioas papata t"aqarqanku según hatuchaqninmanta clasesnianta.

• Sapanka uywakunaqpa kurralnin qarqan puñunankupaq.

Ñawpa qolqi yupaykuna ukuveri ayllupi.

• 0:50 céntimos= kuskan,chayta cincuenta céntimos chaytan dedunchispa kuskallan tupun.

• 1:00 sol = huk,sapaq t"aqa tupuna un solqa ninchistaq huk .

• 5:00 soles = huk maki; se dice huk maki a la cantidad de pisqa soles .

MEDIDAS o tupuy

etnomatemática uhupi tupurqanku tukuy imaymana instrumentunkuta chaqrankuta, ejemplos:

• Largunman wachukunata midinankupaqqa utilisaranku pikuta hinallataq taqllatapas etc chaymantapas chakinkuwan, etc. ( chalqay, thachkiy)

• Chalqayqa valenmi iskay thaskiyta; .

• Thachkiy; kuskan pasonisqan thaskiymanta

• Wasiruwayninkupipas utilisarallankutaq k"iswata waca lasuwan "

• Wasi ruwanankupaqqa ñaupaqtaqa tupullarankuaqmi pusqa vara waskhaawan chaymantapas tupullarankutaq pirqaq anchunta. 60 x 40.tupuq aduviwan

• Tukuy comercio de tilas ruwaranku utilisanankupaq (wara, rikra)

• Wara valen huk metronisqata.

• Rikrataqmi medillantaq metroq kuskanninta .

• Centímetros y metros.

• Kuarta:tupun iskay chunka 20 centímetros.

• Bara tupullantaq yaqapas huk metrota chayta utilisarqanku pullirakuna ruwanankupaq tupuranku barawan y pullirata ruwaranku suqta 6 varata .

• Winay: tupullantaq yaqapas tawachunka 40 kilosta .

• Khallu :valillantaq pusaq chunka pisqayuq 85 cetimetrota .

• challqay:valellantaq huk metrota 1m utilisaranku wasi ruwanankupaq chaymantapas wasi ruwanankupaq .

• Pasos valellantaq iakay chunka 20 centimetrota utilizarqankutaq papa tarpunankupaq sara tarpunankupaq habas tarpunankupaq ima etc.

• Ichiy: equivalellantaq iskay chunka centimetrota 20 medillankutaq papa tarpunankupaq , lisapaq, ocapaq, etc.

• Wiku:valellantaq chunka pisqayuq 15 centimetrota utilisanku mantakuna medinankupaq .

• Bara:medillantaq uq metrota utilizankutaq pullira ruwanankupaq warmikuna pulliranqa varapi medisqan karan .

• Adovera:ñawpaq pachaqa adoveraraqa medirqan 60x 50.

• Braza:pusaq chunka centimetruta 80 valellantaq

• Pie o chaki: medin iskay chunka 20 centimetrota utilizankutaq wachu ruwanankupaq .

Yupaykuna ñawinchay qillqaykuna runa simi rimayniykupi ucuveri aylluykupi. Numeración

Formas de almacenamiento de información de los pueblos indígenas

Haqay unan pacha kawsayninkupi haqay ucuveri ayllupiqa munayta kawsaranku chulla runa hinalla mana qawanakuspa mana maqanakuspa tiyarqanku chay pachakunan imaymana ruwayta yacharqanku inka taytanchiskunaq ruwayninta yachapakuspa custumbrenkuna ñawpaqman asta khunan punchaw kama mana qunqaspa ruwashallankuouni .

Imaynachus ñawpaq pachakuna ñawpa ch"awchiskunaq ruwayninkuta ruwaranku chakinku makinku karqan herramentanku

• sichus phuyu altuman siqan chaqa para parananpaq.

• Sichus rayu chayan urquman chayqa para chayanampaq utaqchus uranman chayan chayqa mana para kanampaq.

• Sichus k´uychi hatarin huq puhumanta

hatarin chayqa para qallarinanpaq para parananpaqmi chay k´uychiqa.

• Sichus paray killapi q´araqta ruphayan chayqa tardikuy suqa urasta para nishuta parananpaq chaypaqmi chay.

• Sichus hanaq pacha azulta picharakapun chayqa qasa hamunanpaq.

• Sichus phuyu q´illuman tukun chayqa qasa fuerte hamunanpaq.

• Sichus paray killapi ruphay sinchita ruphayan chayqa paqarinpaq qasa qasarapunanpaq.

• Tarpuy killapi huk atuq aullakun chayqa raqo kunkanwan chayqa willakun para wata knanpaq allin mihuy kanapaq sichus ñanumanta waqan chayqa para qallarinanpaq chaymantapas mihuy allin kananpaq

• sichus paray qillapi sisikuna ñankunapi phawaqachanku chaysi para chayananpaq

• sichus rikunki sapukunata colorpi q"illuta chaysi huk tinpumanta para kutipunaqpaq mana para qananpaq chaymantapas yana sapukuna kan chaysi para qallarinanpaSi

.

• sichus aguilakuna muyupiraq phalakachanku chaysi

parananpaqSi .

Sichus rikunki huk huquchata ñanpi chayqa allin puriyman chayanayqipaq

• Sichus likichuq runtun kanman yana manchayuq chaysi para chayanaqpaqsi hutaqchus yuraq runtun chaytaqsi para mana kananpaq chaymantapas sichus qowi silvan chaysi wañuq qananpaq Si los huevos del liqichu tisichus tkuta tusun chaysi para qallarinanpaq

.

• Sichus kuchillo teqrakun chayqa mala suertipaq chayqa paña makiwanmi uqarinaki.

• Sichus carro manejaqkuna siempre t´antata apamku chanqa munay warmi ihirin pero mala suerte kanampaq.

• Sichus huk mama karupi wawanmanta kashaqtin lichin lluqsin chayqa wawanwa waqananpaq.

• Sichus para paraqtin guttakuna urmayamun chayqa q´upukuna huñukun chayqa para mana usarinanpaq.

• Sichus enero killapi marzo killapi urqukuna azulman tukun chayqa chiqchi chacrata chiqchirapunnpaq.

• Sichus agusto killapi uwiha acan hatuchachaq chayqa sumaq hatuchaq mihuy kananpaq sichus huch´uychakunalla chayqa contrasrio qullu mihuy kananpaq utaq ch´usu qanampapaq.

• Sichus chaskakuna qullulla kan chayqa pisi mihuy kanampaq.

• Sichus hammp´atu waqan chayqa paranapaq .

• Sichus huk unquq warmi muhuta juskanchayqa wiqsampi wawas wiñayninta tatirapunman.

• Sichus agosto killapi qutu ñaupamun killu chay qepanta hamun chaskakuna huchuykunalla chaysi allin mihuy kananpaq hutaqchus chaskakuna hamun huchiykunalla chayqa pisi mihuy kananpaq.

• Sichus espejuta chhallunki chayqa mayqimpas.

• Sichus kachita usuchinki chayqa waqanaykipaq.

• Sichus tarikunki wawaq luqi zapatunta utaq mediasninta chayqa suerte imatapas tarikunaykipaq.

• Sichus taparakiu wasikiman haykumun chayqa pipas wañunanpaq utaqchus huk huchuy taparakulla hamun chayqa irqi wañunanpaq hatun hamun chaytaq machu runa wañunanpaq.

• Sichus kuchillo tiqrakun chayqa mala suertin runaq siminman chayanakipaq chaytaqa uqarinayki lluqi makikiwan.

• Carro manehaq runakunaqa apanankupunis tantata mana apanman chayqa rikhurinmansi hur warmi munaycha chayqa huk llakiman urmaynampaq.

• Sichus huk mama warmi ñuñunmanta leche lluqsiimun chayqa karupi wawan waqashan.

• Sichus parashan chayqa i chyukunapi para qumpuchakun chayqa para mana usarinanpaq.

• Sichus enero o marzo killakunapi urqukuna azulman tukushan chayqa chiqchi chiqchinampaq hinaspa mihuykunata malogranapaq.

• Sichus agosto killapi uwihaq acan hatuchachaq chayqa chay wata sumaq mihuy kanampaq utaqchus huchuychakunalla kan chayqa pisi o qullu mihuy kanampaq.

• Sichus chaskakuna uchuykiunalla chayqa pisita o qulluta uqarinapaq.

• Sichus hampatuta waqaqta uyarinki chayqa kiruyki nananampaq.

• Sichus agusto killapi huk laquta rikunki sinchita chayqa allin mihuy wata kanampaq.

• Sichus huku waqan wasiki patamanta chayqa mayqimpas wañuq kanapaq utaqchus rakhumanta waqan chayqa qari wañuq kanampaq utaqchus ñañumanta waqanman chayqa warmi wañunampaq.

• Sichus añas wasiki qayllaman hamun chayqa mayqimpas wasi masiki wañunampaq hutaqchus añas phakaykita pasanman chayqa wañunaykipaq.

• Sichus kamqaki tuta waqan chayqa mayqimpas wanuq kanampaq.

• Ucuviri ayllupiqa casarakuyta munanku par watallapi sichus impar watapi casarakunku chayqa mana allin kawsanankupaq o taqanakunamkupaq.

Nuskhukuykuna:

Chay nuskhukuychispa chawpinpin yachanchis imaynachus qipa pachaman kasunchis chayta

, ejm:

• Sichus uwihata nusqukunki chaya imapas yuyayusqaki mana atikapunampa (qullu).

• Sichus ñuskhuyniykipi waka qatisunki chayqa cuidakunaki qipaman unqunaykipaqmi.

• Sichus chalwata rikunki ñuskhuynikipi chayqa chiriwan o wayrawan pasachikunaykipaq.

• Sichus wañusqa runata nuskhukunki chayqa para mana chaninta chayanampaq.

• Sichus nuskhukunki mayqin famillakitapas wañusqata rikunki chayqa saqsata mihuspa puñuranki.

• Sichus yana alquta nuskhukunki chayqa suwa wasikita haykuspa ima kaqniykita apanampa.

• utataqchus frutakunata rikunki nuspi chayqa pitapas unquqta rikunaykioaq.

• Sichus chuya yakupi nuskhukunki chaya waqanakipaq wañuq kanampaq.

• sichus nusqhukunki qhunchu yakupi chayqa mana allinman ñanman chayanayqipaq.

• Utaqchus nuskhukunki qulqi urqushaqta chayqa huk familiaki carcelman rinanpaq.

• Sichus huk machaqa runata nuskhukunki chaqa para siginallampaq.

• Utaqchus wawata nuskhukunki chayqa mana allin kanasunkipaq utaq suwapas suwanasunkipaq.

• Utaqchus nuskhukunki espihuta chayqa pipas mana allinta ruwachimunasunkipaq o layqachinasunkipaq.

• Sichus nuskhukunki llawilli kiskata chayqa pipas layqachimunasunkipaq.

• Sichus huk wawata nuskhukunki chuyqa wayra waranasunkipaq.

• Sichus carruta nuskhukunki chayqa famillaki wañunampaq.

• Sichus huk anllutra nuskhukunki chayqa parihaykiwan taqannakapunakipaq.

• Sichus qulqita nuskhukunki chayqa chir atinasunkipaq.

• Sichus nuskhukunki huk munay wasiman haykushaqta chayqa casarakuq rikunaykipaq.

• Sichus rikunki nuskhuynikipi ichuta chayqa retraso kanasunkipaq.

• Hupaqchus nuskhukunki chkata pasasaqta chayqa utaq qipakunki kusqan chakapi chayqa juicio hamunasunkipaq.

• Sichus nuskhukunki waqashaqta chayqa qipanti unchay kusisqa kanaykipaq.

• Sichus huk kuchilluta chayqa pipas traecionanasunkipaq.

.

• sichus nuskhukunki umaki ñaqchakushaqta chaqa rinaq siminman chayanakipaq.

sichus huk awuhata nuskhukunki chayqa pipas ruwachimunasunkipaq.

• Sichus nusqhuyniykipi rikunki yawarta chayqa sorpresa nisqata kunasunkipaq kanman malpas hutaq allinpas.

• sichus qillu hampatuta nuskhukunki chayqa qulqi kanasunkipaq.

• Sichus nuskhukunki wichayma purshaqta chayqa allin sueti qipaman allin kanakipaq.

• Sichus urayman uraymushaqta nuskhukichayqa mana allinman purinaykipa utaq parihakiwan taqanakapunakipaq.

• sichu nuskhukunki palomata chayqa angelkunawan amachasqa kashaki.